De televisies worden steeds platter en de mens ook. De mens is zijn meergelaagdheid verloren, waar de mens eerder een wezen was met emoties, gedachten en energie is hij nu veranderd in een oppervlakkige consument. Naarmate de technologie zich heeft ontwikkeld en de televisies steeds platter werden is de mens ook gereduceerd tot één laag. Het gebrek aan verbeeldingskracht en de grote aanwezigheid van technisch denken heeft er volgens Marcuse voor gezorgd dat de mens eendimensionaal is geworden. Volgens Benjamin heeft techniek en met name het reproductieapparaat ervoor gezorgd dat kunst haar lagen heeft verloren. Mensen maken kunst en beide bevatten een ‘aura’, technische middelen elimineren deze aura.
Herbert Marcuse en Walter Benjamin behoorden beide tot de Frankfurter Schule, waar marxistische ideeën in de ronde gingen. Het kunstwerk in het tijdperk van technische reproduceerbaarheid van Walter Benjamin verscheen in 1935 en De eendimensionale mens van Herbert Marcuse verscheen in 1964. Hier zit zo'n dertig jaar tussen, waarin de Tweede Wereldoorlog plaatsvond en er tijdens de naoorlogse opbouw een soort consumptiemaatschappij ontstond. Benjamin reageerde op de nieuwe moderne technologische ontwikkelingen en Marcuse beschreef wat voor effect die ontwikkelingen hadden op de psyche van de mens. In de Frankfurter Schule kwam veel van het denken voort uit het ‘freudo-marxisme’. Een Freudiaanse analyse bovenop de Marxistische analyse van het kapitalisme. Er zijn enkele verschillen te vinden in de analyses van Benjamin en Marcuse, voornamelijk omdat Benjamin ingaat op kunst en technologie en Marcuse de mens en zijn gedrag analyseert. Toch zijn er ook veel overeenkomsten, doordat beide filosofen geïnspireerd waren door Marx.
De grote vraag die in het werk van de filosofen terugkomt is, waarom de progressie van het kapitalisme en moderniteit niet tot de verdwijning van onderdrukking leidt, maar tot repressieve ideologische machtsstructuren? Door de twee wereldoorlogen heen ontstond de kapitalistische samenleving die wij vandaag de dag kennen, maar de wortels ervan liggen in de Industriële Revolutie. De relevantie van Marx leek na de oorlog te zijn verdwenen. Het revolutionaire ideaal dat de proletarische massa vanzelf in opstand zal komen tegen het kapitalistische systeem is nooit, op de manier die Marx zich voorstelde, gerealiseerd. Sommige marxisten namen afstand van de marxistische theorie, maar de Frankfurter Schule probeerde het marxisme zo toe te passen dat zijn analyse nog steeds relevant bleef.
Marcuse en Benjamin beschrijven de gevolgen van de industriële revolutie. Zo gelooft Marcuse dat de technologische ontwikkelingen die aan de lopende band verschijnen, zorgen voor het technisch denken van de mens. Politiek beleid wordt op een technische wijze opgesteld en uitgevoerd, hierdoor is er een groot gebrek aan gevoel en intuïtie. Marcuse gelooft daarbij dat het technische productieapparaat de natuur uitroeit en het eindeloos op zoek zijn naar efficiëntie en winst irrationeel is. Benjamin beschrijft wat voor gevolgen de technische ontwikkelingen hebben op kunst. De reproductietechniek heeft het makkelijker gemaakt om een kopie te maken van een kunstwerk. Vandaag de dag heeft iedereen een mobieltje op zak met een ingebouwde camera en staan de meeste mensen tijdens een concert de hele avond te filmen in plaats van dat ze de ‘aura’ van de muziek ervaren. De reproductietechniek die Benjamin kende waren de boekdrukkunst en de lopende band uit de fabriek. Toch zag Benjamin in die tijd al dat gekopieerde kunst geen ‘aura’ meer bevatte, want het kopie was zonder gedachten of gevoel gemaakt. Eerder had een kunstwerk vaak een religieuze waarde, maar door de technische reproduceerbaarheid wordt kunst vooral gemaakt met het doel om zoveel mogelijk mensen bij het kunstwerk te betrekken. Uit de theorie van beide filosofen is te concluderen dat de mens zijn ‘aura’ verliest door het technische denken dat geleidelijk met de technologische ontwikkeling is ontstaan. Daarnaast is kunst zijn ‘aura’ verloren doordat er infinitief veel kopieën van worden gerealiseerd.
Volgens Marcuse en Benjamin leidt het kapitalisme en de moderniteit niet tot de verdwijning van onderdrukking, maar juist tot ideologische machtsstructuren. Zo gelooft Marcuse dat het Westen gedicteerd wordt door een ‘totalitair regime’. Het technische productiemiddel beheerst de mens en zijn gevoelens, waardoor van verbeeldingskracht voor een alternatief geen sprake meer is. Benjamin beschrijft de overgang van een ‘cult waarde’ naar een ‘tentoonstellingswaarde’. De 'cult waarde' is de waarde die een gemeenschap aan een kunstwerk toekent, deze kunst bevat een ‘aura’. Een ‘tentoonstellingswaarde’ is kunst die is gecommodificeerd, tot verkoopbaar product gemaakt. Marx noemt dit 'goederen fetisjisme', doordat er een geldteken op een product wordt geplakt, hebben consumenten het gevoel dat een product een inherente waarde bevat. Hierdoor verlangen consumenten extra naar het product en zetten ze het product boven zichzelf. De benadering van kunst verandert hierdoor, het wordt gezien als een object waar geld mee verdiend kan worden. Kunst wordt dus gecommercialiseerd, maar hierdoor is de kunst wel vaak beschikbaar voor iedereen, in vormen van reclames of realityprogramma's. Marketingstrategisten weten precies hoe er op de psyche van de mens moet worden ingespeeld.
Marcuse betrekt in zijn theorie dat het totalitaire regime het Westen overneemt het technische denken, maar de kunst is geen factor in het regime. Echter is te stellen dat de media die mensen consumeren invloed heeft op hun gevoelens en gedachten, de reclames zorgen voor het idee dat iemand steeds een nieuw product nodig heeft. Consumenten zetten de producten waarnaar ze verlangen boven zichzelf als een soort doel, dit zorgt voor nieuwe machtsstructuren. Het totalitair regime dat Marcuse beschrijft wordt enigszins versterkt door de ‘tentoonstellingswaarde’ die Benjamin benoemt. Het kapitalisme en de moderniteit zorgen niet voor een bevrijding, maar volgens Marcuse juist tot een ideologische strijd die zich uit in een totalitair systeem met machtsstructuren die ontstaan door de verhouding tussen consumenten en producten.
Marcuse en Benjamin passen de analyse van Marx toe op een opkomende consumptiemaatschappij. Volgens Marcuse zijn de arbeiders consumenten geworden en zijn ze niet enkel vervreemd van hun arbeid, maar ook van hun consumpties. Waar Marx spreekt van de productiemiddelen, noemen Marcuse en Benjamin dat technologie. Marcuse en Benjamin spreken hun zorgen over nieuwe technologische vormen uit, ze waarschuwen ons. Volgens hen is technologie geen neutraal middel en heeft technologie een eigen wil dat altijd naar efficiëntie zoekt. Zolang niet ingezien wordt dat technologie een politieke machtsvorm is, zal het altijd ingezet blijven worden om bestaande machtsongelijkheid en onderdrukking voort te zetten, volgens Marcuse. Benjamin noemt dit de politisering van kunst. Niet alleen technologie wordt ingezet om de mens te beïnvloeden, maar ook kunst. Marcuse en Benjamin pleiten ervoor dat technologie eerlijk verdeeld moet worden, net zoals Marx vond dat de arbeiders de productiemiddelen in handen moesten krijgen. Hoe deze verdeling eruit zou moeten zien is niet duidelijk.
Marcuse en Benjamin zien dat mensen in een constante staat van afleiding zijn geraakt en dus niet bewust zijn van de onderdrukking van de technologie. Benjamin gebruikt de Duitse term 'zerstreuung' om deze staat van afleiding te beschrijven. Tegenwoordig krijgen mensen via sociale media constant nieuwe informatie binnen, maar omdat ze dit in een afgeleide status bekijken vergeten ze vaak waar ze naar hebben gekeken. De afgeleide status waar Benjamin in die tijd van sprak is niet te vergelijken met de constant consumerende staat waarin we nu zijn. Benjamin zag een staat van afleiding terug tijdens het kijken van een film. De beelden kwamen op de beschouwer af, zonder dat hij daar een actieve rol in speelde. Volgens Benjamin keken eerder mensen met veel aandacht naar een schilderij en nu laten mensen informatie en media maar over zich heen komen. Marcuse gelooft dat deze afgeleide status een grote rol speelt in de wording van een eendimensionale mens. Benjamin voegt hieraan toe dat de opvatting van kunst is veranderd. Benjamin vindt dat er een actieve houding nodig is om de ‘aura’ van een kunstwerk te ervaren. Mensen kunnen echte of hoge kunst nog wel onderscheiden met de alledaagse media, maar de kunst die een ‘aura’ bevat vervaagt snel naar de achtergrond door de onderdompeling in een stroom van informatie en media op sociale media. Door het verlies van ‘aura’ in de mens, is het niet meer mogelijk om de ‘aura’ van kunst te ervaren.
De kritiek op technologie speelt een grote rol in het werk van Marcuse en Benjamin. De filosofen stellen dat het gevolg van deze technologie zorgt voor het verlies van de meergelaagdheid van mensen en kunst. Toch pleiten zij er niet voor om terug te keren naar een pre-industriële samenleving, nieuwe technologie is er nou eenmaal, wel moet er worden nagedacht over hoe er met die technologie wordt omgegaan. Echter hebben ze geen direct alternatief voor de uitzichtloze consumptiemaatschappij. Marcuse heeft in meerdere boeken zijn afkeer voor de Sovjet-Unie omschreven. Doordat hij de marxistische theorie op de wereld toepast ziet Marcuse terug dat andere delen van de wereld worden uitgebuit door de consumptiemaatschappij. Marcuse gelooft dat de eendimensionale mens zichzelf niet uit de consumptiemaatschappij kan opbreken, maar gelooft dat het nodig is dat mensen die niet van de consumptiemaatschappij profiteren de Westerse menigte wakker moeten schudden. Realistisch gezien is dit erg lastig door de voortzetting van de ideologische machtsstructuren. Benjamin heeft geen direct alternatief, voornamelijk omdat hij ingaat op kunst en niet zo zeer de mens in de consumptiemaatschappij. Hij waarschuwt voor de nieuwe technieken waar kunst mee gecreëerd kan worden en pleit voor het behoud van de ‘aura’ in kunst.
Reactie plaatsen
Reacties