Boekbespreking: De eendimensionale mens - Herbert Marcuse

Gepubliceerd op 19 december 2023 om 11:51

Pas als een digitale storing de gehele wereld in beslag neemt, kan de mens ontwaken uit zijn slaap. Volgens Marcuse zou het niet functioneren van de televisie en aanverwante media een begin kunnen zijn van een revolutie tegen het kapitalisme. Herbert Marcuse was een filosoof die als onderdeel van de Frankfurter Schule kritiek gaf op de consumptiemaatschappij en in 1964 met zijn boek: De eendimensionale mens stelt dat de Westerse mens niet meer leeft, maar geleefd wordt. “De kapitalistische samenleving is totalitair, de vrijheid die je geniet is schijn, je verlangens zijn niet je eigen en er is geen hoop meer op verandering.” 

 

Marcuse steekt ‘Das Kapital’ van Karl Marx in een nieuw jasje. Marcuse beschrijft de gevolgen van de consumptiemaatschappij die in de jaren zestig opkomt. De levensstandaard was gestegen, mensen hadden geld en tijd om te spenderen. Ze gingen het liefst het hele weekend shoppen. Waar Marx nog spreekt van een klassenonderscheid, gelooft Marcuse dat die is verdwenen. De arbeidersklassen hebben steeds meer geld en de elite die vroeger fabriekseigenaren waren, zijn nu bureaucraten van het systeem geworden. Doordat arbeiders op hun zaterdagmiddag naar ‘Keeping up with the Kardashians’ kijken, verdwijnt de afstand tussen de elite en de arbeidersklassen. De arbeider zal denken dat hij eigenlijk hetzelfde is als Kim Kardashian, want zij moet ook soms huilen en is soms blij, ondanks haar vele geld. 

 

De vervreemding van arbeid waar Marx van spreekt, breidt Marcuse uit naar de vrije tijd van werknemers. Marx stelt dat de arbeider vervreemd is tijdens zijn arbeidsproces, maar na zijn werk wel vrij is. Marcuse gelooft dat we na het werk door gaan als consument. Als consument moet je constant de nieuwe trends opvolgen, van media tot kleding. Er moet zo veel mogelijk geconsumeerd worden. Onze behoeften worden steeds opnieuw bevredigd, zonder dat we erbij hoeven na te denken. Maar hebben we wel echt behoefte aan die producten? Zit er ergens diep in ons een verlangen naar die producten? Bij dit vraagstuk betrekt Marcuse Freud, die verklaart dat we niet alleen worden gedreven door onze rationele keuzes maar vooral door verlangens en verbeeldingen. Die nieuwe verlangens en behoeften worden gecreëerd door de consumptiemaatschappij. In de producten waar je een zogenaamd verlangen naar hebt zit een ingecalculeerde slijtage en veroudering, waardoor je na een aantal jaar toch die nieuwste iPhone wil. Dit werkt in de hand met de reclame die je eraan herinnert dat het nieuwste model je leven zal verbeteren. (Lijster, 2023) 

 

Volgens Freud zijn we niet alleen rationeel, maar ook emotioneel. Toch wordt de mens in de consumptiemaatschappij alleen gezien als rationeel en wordt er ook verwacht dat hij zich daarnaar gedraagt. “Het samengaan van een stijgende productiviteit met een stijgende kans op vernietiging, het balanceren boven de afgrond der complete uitroeiing, de algehele overgave van eigen denken, hopen en vrezen aan de beslissingen van de heersende machten, het laten voortbestaan van een bittere armoede naast een rijkdom zonder weerga, dit alles vormt ook voor de volstrekt onpartijdige toeschouwer een akte van beschuldiging – ook al is dit slechts een bijproduct van deze samenleving en niet haar raison d’être: haar overweldigende rationaliteit, die doelmatigheid en groei bevordert, is zelf irrationeel.” (Marcuse, 1964,p. 32) Marcuse geeft weer hoe de mens gedreven wordt door rationaliteit. Daarbij stelt hij dat het individu naar de voorgrond treedt en het collectieve belang verdwijnt. Er wordt alles aan gedaan om het systeem te voeden, dit wordt als rationeel beschouwd. Het systeem beheerst de mens en de natuur, die probeert hij te vatten in cijfers en data. De technologische rationaliteit is gericht om zo veel mogelijk efficiëntie en groei na te streven. (Donner, 2023) 

 

Hierdoor is er een samenleving ontstaan die volgens Marcuse ten diepste irrationeel is. Een voorbeeld hiervan zijn ‘bullshit jobs’. Dat zijn banen die geen bijdrage leveren aan de samenleving, maar alleen werken in het belang van het systeem, om de productie draaiende te houden en de consumptie te stimuleren. (Lijster, 2023)  De uitbreiding van de bureaucratie in bedrijven, is terug te zien in de grote vlag die managers hebben opgehangen onder het mom van efficiëntie. Marx noemde managers ‘veredelde arbeiders’ en Marcuse ziet de elite als bureaucratische agenten van het systeem. Het is volstrekt irrationeel om werk te doen waarbij mensen zich een ongeluk werken, zonder dat dat werk ergens nut voor dient. Meer dan twintig procent van de mensen in het Westen heeft het idee dat hun werk nergens baat bij heeft. Daarbij gaat het werk vaak tegen hun principes in, toch blijven ze het werk doen. 

 

Marcuse beschrijft het Westen als een gebied dat is overgenomen door een totalitair regime. Niet een militair regime, maar een regime dat totale controle heeft over alle facetten van het leven, van onze dromen en diepste verlangens tot ons politieke denken en verbeeldingskracht. Marcuse noemt het kapitalisme een technologisch productieapparaat. Het Westerse totalitaire regime vertoont dan geen paramilitair geweld, maar Marcuse gelooft dat de technologie ons onderdrukt en uitbuit. 

Hij stelt dat techniek geen neutraal middel is dat reageert op onze vrije wil, maar een eigen wil heeft. De moderniteit heeft de interesse naar technologische vooruitgang gewekt en sindsdien het gehele leven omgevormd. Technologie bepaalt de efficiëntie en probeert tegelijkertijd de natuur en de mens te beheersen, zoals eerder genoemd definieerde Marcuse dat als ‘irrationele rationaliteit’. Technische efficiëntie vindt plaats om het productieproces te beïnvloeden, zo wordt bijvoorbeeld de lopende band in een fabriek steeds meer opgevoerd. Op deze manier gaan arbeiders op een sneller tempo werken en wordt er meer geproduceerd en uiteindelijk meer winst gemaakt. De eigen wil van technologie en zijn wil tot efficiëntie leidt volgens Marcuse tot de triumph van technisch denken. Voorkomende incidenten van het leven worden beschouwd als technische problemen. Volgens Marcuse verliest de politiek hier ook zijn kracht door, de politiek beschouwt maatschappelijke problemen als technisch en reduceert daarmee de omvang van het probleem.  Het technologische productieapparaat is het totalitaire regime dat het Westen overneemt. (Feenberg, 2021) 

 

Het technische denken ziet Marcuse als eendimensionaal. De consument en producent denken op de korte termijn en het regime heeft een controle gezet op onze verbeeldingskracht. Zoals de conservatieve Britse premier Margaret Thatcher in 1994 zei: ‘There is no alternative’ beaamt Marcuse dat we versuft zijn van het consumeren en dus geen uitweg kunnen vinden.  “Kenmerkend voor vandaag de dag is de vervlakking van het antagonisme tussen cultuur en sociale werkelijkheid door het uitwissen van de oppositionele, vreemde en transcendente elementen in de hogere cultuur waardoor deze een andere dimensie van de werkelijkheid vormde.”  (Marcuse, 1965, p.60) Kortom, door het wegvallen van het kritische vermogen en het verlies van het klassenonderscheid wordt de mens eendimensionaal. Dat er geen alternatief is, is erg deprimerend, maar Marcuse biedt een uitkomst. Namelijk ‘de grote weigering', het ontwaken uit de versuffende slaap van de eindeloze behoeftebevrediging en je rug keren tegen het systeem. Echter stelt Marcuse dat dit alleen zal lukken als mensen die buiten het systeem staan en dus niet profiteren van de consumptiemaatschappij de menigte wakker maken. Een uitschakeling van het systeem kan ook een aanwakkering zijn voor een revolutie, dit is mogelijk door alle technische apparaten uit te schakelen. Een digitale storing die opeens de gehele menigte in zal verbinding zetten. 

 

De mens is eendimensionaal geworden door het verdwijnen van de klassenstrijd en de verdwijning van het voorstellingsvermogen van een alternatief voor de huidige consumptiemaatschappij. We zijn oppervlakkige consumenten, zonder enig kritisch denkvermogen. Het enige waar de eendimensionale mens aan kan denken is de onmiddellijke behoeftebevrediging die zo dichtbij ligt. Er is maar één kans om te ontsnappen uit het totalitaire regime dat het Westen in bedwang houdt,  en dat is kiezen voor het weigeren van het systeem. Maar voorlopig kiest de consument alleen nog welke chips hij vanavond gaat eten voor de televisie.  

 

 

Reactie plaatsen

Reacties

Er zijn geen reacties geplaatst.